قبلا یکی دو بار ارجاعاتی در مورد کتاب سرلشگر حسن ارفع دیده بودم ، اما نمی دانستم این کتاب کجا و کی منتشر شده است. از جمله سیروس غنی در کتاب – برآمدن رضاخان و نقش انگلیسی ها – اشاره میکند به کتاب خاطرات حسن ارفع و عنوان می کند کتاب بسیار خواندنی است.
نهایتا کتاب را چند سال پیش دیدم (سال 97) نشر ماهی ترجمه خوب و کاملی از کتاب انجام داده بود و کتاب را روانه بازار کرده بود با اسم با مسمای – در زمانه پنج شاه - . کتاب در یک کلام خارق العاده است . حسن ارفع براستی در زمانه پنج شاه زیسته است و یکی از جذاب ترین خاطراتی که ممکن بوده از تاریخ ایران بیرون بیاید را نوشته است.
حسن ارفع در سالهای پایانی عمرش به آمریکا رفت و همناجا هم کتابش را در سال 1341 نوشت و در سال 1365 نیز در آمریکا درگذشت. کتابش بسیار خواندنی است و تقریبا حسن ارفع در متن تمام اتفاقات مهم قرن نوزدهم میلادی حضور داشته است.
حسن ارفع در تفلیس به دنیا آمد ؛ پدرش که در التزام ناصرالدین شاه به تفلیس رفته بود سرکنسول ناحیه قفقاز بود. توصیف زندگی حسن ارفع در اروپای قرن نوزدهم ، فروپاشی امپراطوری عثمانی ( که ارفع در زمان این فروپاشی در ترکیه به سر می برد ) ، بعد مراجعه به ایران و نقش اش در لشکرکشی های زمان وزارت جنگ رضاخان و بعد در زمان رضا شاه و سرکوب شورش های آنزمان براستی خواندنی است .
قسمت مهم خاطرات حسن ارفع در زمان رضا شاه و ابتدای پادشاهی محمد رضا شاه می گذرد و تقریبا در تمام این دوران او در مشاغل حساس و در بطن حوادث به سر می برد . قسمتهایی از کتاب که روایت حضور ارفع در ترکیه است و قسمتهای حضور وی در لشکر کشی علیه ایلات یکی از خواندنی ترین قسمتهای کتاب است. ارفع در سفر رضاشاه به ترکیه و دیدارش با آتاتورک نیز همراه او بوده و روایت دقیق این سفر را نوشته است. ارفع قلم خوبی دارد و به شیوه ای بسیار دلنشین این زندگی نامه را نوشته است . کتاب در زمانه پنج شاه با ترجمه مانی صالحی علامه در نشر ماهی منتشر شده است.
چند باری با کتابهایی که نویسنده در کوران حوادث قرار دارد روبرو شدم ، که انصافا کتابهای خوبی بوده اند ، البته ذوق نویسنده و تسلط ادبی او هم نقش داشته در این موارد . مانند کتاب خون و نفت منوچهر فرمانفرمائیان ، کتاب خاطرات اسکندر فیروز و کتاب خاطرات اسدالله علم. همه این که کتابها به دلیل اینکه جنگ جهانی دوم و کودتای سوم اسفند و کوران حوادث روی کار آمدن رضا شاه و محمد رضا شاه را توضیح می دهند بسیار خواندنی اند. البته کتاب علم فقط به زمان محمد رضا شاه می پردازد.